Zapraszamy do lektury serii artykułów na temat rozkruszków oraz ich zwalczania autorstwa cenionego entomologa prof. dr hab. Stanisława Ignatowicza. Przed Państwem część I - Rozkruszki i ich życie


 

Rozkruszki występują na całym świecie, wszędzie tam, gdzie żyje człowiek i gdzie gromadzi zapasy żywności,pasze i płody rolne, ale są najpospolitszymi szkodnikami w krajach o klimacie umiarkowanym i wilgotnym. W Polsce są bardzo częste i zasiedlają przechowalnie zbóż i nasion roślin oleistych, w tym rzepaku, magazyny przetworów mącznych, wytwórnie pasz i pasze; szkodzą też w ziołach, suszonych owocach i warzywach szczególnie wtedy, gdy wilgotne są lata. Występując w zebranych nasionach rzepaku rozkruszki zjadają je, zanieczyszczają kałem, wylinkami i trupami, a także zagrzewają je i zawilgacają. Zakażają przy tym grzybami i bakteriami gnilnymi. Pajęczaki te mają więc istotne znaczenie higieniczno-sanitarne, anawet epidemiologiczne.

Rozkruszki (Acaroidea) są najczęstszymi i najważniejszymi szkodnikami przechowywanych płodów rolnych, produktów żywnościowych i pasz. Żerują w zbożu i nasionach roślin oleistych i innych, w przetworach mącznych, w serach i mleku w proszku, w ziołach, suszonych owocach i warzywach. Długa jest lista produktów, które one zanieczyszczają. Rozkruszki sąbardzo małymi pajęczakami. Ciało ich ma około 0,4 mm długości; jest koloru jasnobeżowego, często z odcieniem fiołkowym. Podobnie jak pająki, nimfy i dorosłe osobniki rozkruszków mają 4 pary odnóży krocznych.

W każdym magazynie, w którym przetrzymywane są nasiona rzepaku zawsze można znaleźć przynajmniej pojedyncze osobniki, jeśli nie w samym produkcie, to w zmiotkach, albo w szczelinach ścian i podłóg.Liczebność ich w wilgotnych produktach bywa znaczna i wtedy występują w wielu tysiącach osobników w 1 kg w nasionach rzepaku.

W różnych płodach rolnych, produktach żywnościowych i w paszach stwierdzono w Polsce około 20 gatunków roztoczy, ale nie wszystkie są szkodnikami rzepaku. Każdy gatunek rozkruszka ma nieco odmienne wymagania pokarmowe i siedliskowe, dlatego w produktach gruboziarnistych, a więc w nasionach rzepaku,najczęściej są znajdywane roztocze z gatunków: rozkruszek mączny (Acarussiro) i rozkruszek drobny (Tyrophagusputrescentiae) i silnie owłosione roztoczki (Glycyphagussp.). Wymienione roztocze należą do gromady pajęczaków.

 

Charakterystyka pajęczaków

 

Gromada pajęczaków (Arachnida) obejmuje skorpiony, zaleszczotki, solfugi, kosarze, pająki i roztocze. Są to bardzo zróżnicowane morfologicznie grupy zwierząt, ale jedno mają wspólne. Ich ciało jest podobnie zbudowane i składa się z dwóch części: głowotułowia i odwłoka. Na głowotułowiu znajdują się przysadki gębowe: szczękoczułki (chelicerae) i nogogłaszczki (pedipalpi), które służą do chwytania zdobyczy, rozdrabniania i przeżuwania. Na głowotułowiu są także 4 pary odnóży krocznych. Na odwłoku nie mają odnóży służących do poruszania się.

Pajęczaki są zwierzętami lądowymi, z wyjątkiem nielicznych gatunków, które wtórnie przystosowały się do życia w środowisku wodnym (pająk topik, wodopójki). Występują na całym świecie, szczególnie liczne w krajach ciepłych i gorących. Większość pajęczaków są to drapieżniki. Jedynie roztocze (Acarina) są rzędem, w obrębie którego występują formy roślinożerne, drapieżne i pasożytnicze o dużym znaczeniu gospodarczym dla człowieka.

 

Charakterystyka roztoczy i rozkruszków

 

Roztocze są zwierzętami charakteryzującymi się drobnymi rozmiarami (od 0,15 do 8 mm) i ogromnym zróżnicowaniem kształtów i barwy ciała. Żyją w bardzo różnorodnych środowiskach: w wodach słodkich, morzach, w glebie i w powiązaniu z roślinami i zwierzętami.

Szczególną cechą roztoczy jest to, że ich ciało nie jest członowane, a tylko umownie wyróżnić jednak można wyraźne jego odcinki:

- gnatosomę, obejmującą narządy gębowe z otworem gębowym, zbudowaną z 3 segmentów;

- podosomę, powstałą z 4 segmentów, każdy z jedną parą odnóży krocznych;

- opistosomę, zbudowaną z 6 segmentów tworzących tylną część ciała.

Podosoma i opistosoma tworzą właściwe ciało roztoczy, jakby pękaty worek unoszony przez odnóża, który jest nazywany idiosomą. Może być owalna, okrągła, gruszkowata, pokryta licznymi szczecinkami i tarczkami. Na idiosomie występować mogą plamki oczne - pojedyncze, parzyste lub potrójne. U rozkruszków brak jest takich plamek. Mózg i oczy, leżące u innych pajęczaków w głowotułowiu, a u owadów w głowie, u roztoczy są umieszczone w idiosomie, stąd nie można u nich wyróżnić głowy.

Narządy gębowe roztoczy tworzą szczękoczułki i nogogłaszczki; są one typu kłującego lub gryzącego. Szczękoczułki (chelicery) roztoczy mają więc kształt szczypiec lub sztylecików. Szczypcowate szczękoczułki występują u rozkruszków, które odżywiają się pokarmem stałym. Za pomocą tych ‘kombinerek’ rozkruszki rozdrabniają (rozkruszają) pożywienie. Roztocze roślinożerne mają szczękoczułkisztylecikowate, którymi nakłuwają komórki roślin i pobierają z nich płynny pokarm. Nogogłaszczki u roztoczy są różnie wykształcone i zwykle służą do podtrzymywania pokarmu w czasie żerowania. Składają się z 2 lub więcej członów.Liczba par odnóży krocznych bywa różna u roztoczy. Larwy mają z reguły 3 pary odnóży, a nimfy i osobniki dorosłe - 4 pary. Nogi mogą pełnić różne funkcje; służą do biegania, pływania lub mogą być narządami zmysłowymi.

 

 

Ryc. 1. Rozkruszek mączny, Acarussiro

 

U większości roztoczy jest dobrze zaznaczony dymorfizm płciowy, co oznacza, że samice różnią się wyglądem od samców. Samce są mniejsze, mają inny kształt ciała niż samice i mogą posiadać przyssawki kopulacyjne (u rozkruszków) lub silne odnóża IV pary służące do przytrzymywania samicy w czasie kopulacji. U niektórych gatunków występuje jajożyworodność lub nawet żyworodność, najczęściej jednak roztocze są jajorodne. U wielu roztoczy, w tym u rozkruszków, składanie jaj musi być poprzedzone kopulacją, a u innych występować może partenogeneza polegająca na tym, że z jaj niezapłodnionych lęgną się osobniki jednej płci (tylko samce lub tylko samice) lub czasem obu płci (samce i samice).

Cykl życiowy roztoczy jest złożony i charakteryzuje się najczęściej obecnością następujących stadiów rozwojowych, następujących po sobie: jajo, larwa, protonimfa, deutonimfa, dorosły osobnik (samiec lub samica). Każde przejście w następne stadium rozwojowe jest poprzedzane okresem znieruchomienia ciała, kiedy to następuje wykształcenie się nowego pokrycia ciała, a po nim wylinka.

U części rozkruszków występuje dodatkowe stadium rozwojowe zwane hypopusem; jest to stadium przetrwalnikowe, dobrze znoszące trudne warunki środowiskowe. Ciało w tym stadium jest płaskie, pokryte grubym pancerzykiem, a na stronie brzusznej ma zwykle tarczę z przyssawkami. Hypopus nie odżywia się i jest bardzo wytrzymały na niesprzyjające czynniki środowiska.

 

 


Ryc. 2. Rozkruszek drobny, Tyrophagusputrescentiae

 

Roztocze odgrywają bardzo ważną rolę w gospodarce człowieka. Są wśród nich liczne organizmy glebowe, przyczyniające się do humifikacji organicznych cząstek gleby, poprawy jej struktury i żyzności. Są też roztocze roślinożerne, wśród których jest wiele groźnych szkodników roślin uprawnych. Wśród roztoczy są liczne pasożyty człowieka i zwierząt domowych, żyjące na skórze i w skórze.Są wektorami patogenów, będących przyczyną groźnych chorób człowieka i zwierząt domowych.Roztocze kurzu domowego tworzą bardzo silne czynniki alergenne. Ich obecność w pyle domowym i w meblach tapicerskich powoduje u osób uwrażliwionych ataki kaszlu lub swędzenie i zapalenie skóry. Są gatunki roztoczy tak dokuczliwe, że wielokrotnie mieszkańcy musieli opuszczać domy i przeprowadzać w nich dokładną dezynsekcję.

 

Pospolite gatunki rozkruszków w nasionach rzepaku

 

Rozkruszki są ważnymi szkodnikami przechowywanych produktów spożywczych. Żyjąc w płodach rolnych i otrzymanych z nich produktach, nie tylko je zjadają, ale również zanieczyszczają kałem, wydzielinami, trupami, wylinkami oraz przyczyniają się do ich zawilgocenia i zagrzania. Jest to powodem tego, że produkty zasiedlone przez rozkruszki łatwo pleśnieją i nie nadają się do spożycia. Spożywane powodują poważne schorzenia przewodu pokarmowego, zwłaszcza u dzieci.W krajach klimatu umiarkowanego rozkruszki są groźniejszymi szkodnikami magazynowymi niż owady.W produktach żywnościowych i w paszach stwierdzono w Polsce około 20 gatunków roztoczy. W składach nasion rzepaku pospolite są rozkruszek mączny, rozkruszek drobnyi roztoczki.

Każdy gatunek roztoczy ma nieco odmienne wymagania pokarmowe i siedliskowe, dlatego w produktach gruboziarnistych często są znajdywane silnie owłosione roztoczki i rozkruszek drobny. W pyle przechowywanego ziarna rzepaku i produktach drobnoziarnistych pospolity jest rozkruszek mączny lub roztoczek suszowy.

W naszych magazynach bardzo pospolity jest rozkruszek mączny (Acarussiro). Samice rozkruszka mącznego składają drobne jaja, które są najpierw przeźroczyste, potem matowe. Jaja są pokryte kleistą substancją, która przykleja je do podłoża. Jaja są umieszczane pojedynczo lub w małych złożach bezpośrednio na produkty lub na opakowania. Liczba jaj składanych przez samicę w ciągu jej życia zależy od temperatury, wilgotności i jakości produktu, w którym przebywa. Zwykle płodność samic rozkruszka mącznego wynosi do 230 jaj. Dzienna płodność samicy waha się od jednego do kilku jaj, czasem nawet do 24 jaj dziennie.

Rozwój form młodocianych rozkruszków może zachodzić w produktach o wilgotności ponad 13,4%. Wilgotność przekraczająca 15% sprzyja masowym pojawom. Optymalne warunki rozwoju określa temperatura 20-25oC i względna wilgotność powietrza 85%. Temperatura minimalna wynosi 3oC, a maksymalna 33oC. Rozwój pokolenia w temperaturze 4oC trwa 78 dni, a w temperaturze 28oC tylko 9 dni. Samice żyją 4-6 tygodni, a samce nieco krócej. W sprzyjających warunkach może w ciągu miesiąca pojawić się od 2 do 3 pokoleń. W ciągu roku w magazynach nieogrzewanych może rozwinąć się nawet kilkanaście pokoleń tych roztoczy.

W warunkach niesprzyjających, gdy obniża się wilgotność i gdy brakuje pożywienia w rozwoju rozkruszka mącznego, pojawia się stadium hypopus, które można traktować jako stadium spoczynkowe czy przetrwalnikowe rozkruszków. Hypopusy nie pobierają pokarmu i są wytrzymałe na niesprzyjające warunki otoczenia. Pojawom hypopusów sprzyja też zagęszczenie populacji i wysoki poziom dwutlenku węgla w środowisku, a także nadmierna wilgotność, albo przeciwnie – wysuszenie środowiska.

Ruchomy hypopus rozkruszka mącznego jest spłaszczony, jajowaty, a jego ciało jest pokryte grubym szkielecikiem. Na stronie grzbietowej ma grube i długie szczecinki. Hypopus zaopatrzony jest w tarczę czepną z 5 parami przyssawek, za pomocą których przyczepia się do innych zwierząt i w ten sposób jest przenoszony do innego środowiska (magazynu). W dogodnych warunkach do rozwoju, hypopus przekształca się w nimfę, a ta po 2-30 dniach w osobnika dorosłego.

Rozwój całego pokolenia trwa w zależności od pokarmu, temperatury i wilgotności od 10 do 60 dni. Rozkruszek mączny żyje ponad 100 dni. Jest bardzo wytrzymały na głód i niskie temperatury. W wysokich temperaturach ginie szybko, co raczej jest związane z gwałtownym spadkiem wilgotności produktów, w których przebywa i żeruje.

W magazynach zimują jednocześnie wszystkie stadia rozwojowe rozkruszka mącznego. Przez całą zimę, zwłaszcza w magazynach ciepłych i ogrzewanych, może odbywać się rozwój rozkruszków. W magazynach zielarskich masowe rozmnażanie się rozkruszka następuje jesienią i trwa aż do stycznia. Rozkruszek mączny żeruje na wszystkich produktach, w tym w paszach przechowywanych w magazynach, które rozkrusza, stopniowo zamieniając je w pył. W nasionach rzepaku i w produktach gruboziarnistych żeruje w całej masie pryzmy lub worka, zaś w produktach sypkich tylko w wilgotnej warstwie powierzchniowej.

         Rozkruszek drobny (Tyrophagusputrescentiae) występuje pospolicie w polu, w magazynach, w szklarniach i pieczarkarniach, gdzie powoduje różnego rodzaju szkody. W magazynach rozkruszek drobny uszkadza rozmaite przechowywane produkty: ziarno zbóż, nasiona rzepaku i innych oleistych roślin, pasze, sery, suszone owoce, grzyby i zioła, mączkę rybną, sproszkowane jaja i mleko.

          Jest nieco mniejszy od rozkruszka mącznego. Samica ma ciało jajowate barwy mlecznobiałej. Przez okrycie ciała prześwieca ciemny przewód pokarmowy, a po bokach ciała można zauważyć gruczoły łojowe jako różowe plamki. Na ciele znajdują się długie i gładkie szczecinki. Samiec jest mniejszy od samicy i ma przyssawki kopulacyjne przy otworze analnym oraz na mocniejszych stopach tylnej pary nóg.

          Zaraz po opuszczeniu ostatniej osłonki deutonimfy, przed kopulacją i składaniem jaj dorosłe rozkruszki intensywnie żerują. Po kopulacji samica składa jaja na nasiona rzepaku, na różne produkty i ich opakowania. Jaja są owalne, mlecznobiałe o długości 0,11 mm. W czasie dwumiesięcznego życia samica może złożyć nawet do 500 jaj. Składanie jaj odbywa się głównie w pierwszych trzech dekadach życia samicy, potem następują częstsze, kilkudniowe przerwy. Ilość składanych jaj uzależniona jest od warunków otoczenia. Najodpowiedniejsza jest temperatura 25oC i wilgotność względna powietrza 85%. Rozkruszek drobny rozmnaża się w temperaturze wyższej niż 7oC i wilgotności względnej powietrza wyższej niż 70%.

          Rozwój wszystkich stadiów uzależniony jest bardzo od pokarmu, temperatury i wilgotności powietrza. W temperaturze 20oC i wilgotności względnej powietrza 85% cały rozwój trwa 51 dni. Dorosłe osobniki rozkruszka drobnego żyją stosunkowo długo, bo średnio 70 dni, przy czym maksymalna zaobserwowana długość ich życia wynosi 319 dni. Niskie wilgotności powietrza (<70% wilgotności względnej powietrza) wpływają na skrócenie życia osobników dorosłych.

Rozkruszek drobny może przez pewien czas żyć nie pobierając pokarmu. Długość życia osobników głodujących też uzależniona jest bardzo od temperatury i wilgotności otoczenia. Przeważnie w miarę wzrostu temperatury o 1oC życie ich skraca się o około 2 dni. Tylko larwy słabiej reagują, gdyż wzrost temperatury o 1oC powoduje u nich skrócenie długości życia o 1/3 dnia. Im wyższa jest wilgotność względna powietrza, tym stadia rozwojowe i dorosłe rozkruszki żyją dłużej bez pokarmu.

Również częstym w nasionach rzepaku jest roztoczek owłosiony (Glycyphagusdestructor). Ma ciało długości 0,4-0,6 mm, kształtu gruszkowatego, pokryte licznymi i bardzo długimi szczecinkami. W odróżnieniu od innych rozkruszków, ten szybko biega, poruszając się jakby skokami. Samica jest dość płodna i składa do 100 jaj w ciągu życia. Rozwój pokolenia jest możliwy w zakresie temperatur 5-32oC i wilgotności produktu od 12,8-18%. W optymalnych warunkach dla rozwoju (wilgotność - 16,5%, temperatura - 25oC) rozwój pokolenia trwa tylko 3 tygodnie. W niesprzyjających okolicznościach tworzy tzw. hypopusy nieruchome, które pozostają w wylince nimfalnej. Hypopusy te mogą przetrwać okresy braku pokarmu, niskiej wilgotności i temperatury nawet przez 2 lata. W temperaturze -15oC giną dopiero po 4 miesiącach!

       Roztoczek domowy (Glycyphagusdomesticus) jest gatunkiem blisko spokrewnionym z poprzednim, o podobnym wyglądzie, biologii i szkodliwości. Występuje w różnych produktach grubo ziarnistych, ale częsty jest też w nasionach roślin oleistych, a także w domach, w meblach tapicerskich, materacach wypchanych materiałem roślinnym.

 

Roztoczek suszowy (Carpoglyphuslactis) występuje w magazynach z nasionami rzepaku, w paszarniach, przetwórniach płodów rolnych, w mleczarniach, serowniach, browarach, w przechowalni miodu i innych materiałów pasiecznych. Ciało samic roztoczka suszowego ma długość około 0,44 mm, a samców - 0,32 mm. Ich narządy gębowe są ryjkowate, bardzo ruchliwe. Ciało pokrywają krótkie szczecinki. Nogi są cienkie i krótkie. Roztoczek suszowy rzadko tworzy ruchome hypopusy. Preferuje produkty wilgotne, dlatego często zasiedla produkty półpłynne. Porażone produkty szybko pleśnieją, kwaśnieją i gniją; mają też nieprzyjemny zapach.